Dramat dziecka z g��bokim uszkodzeniem s�uchu, kt�re przysz�o na �wiat w rodzinie s�ysz�cej, polega na tym, �e nie mo�e ono swobodnie nawi�za� kontaktu ze swoimi rodzicami przy u�yciu d�wi�k�w mowy i uczy� si� w spos�b naturalny rozumienia i m�wienia w j�zyku u�ywanym w �rodowisku rodzinnym.

Problem ten dotyczy ogromniej wi�kszo�ci dzieci z uszkodzeniami s�uchu, poniewa� oko�o 95 % z nich ma rodzic�w s�ysz�cych. Tylko oko�o 5% ma rodzic�w nies�ysz�cych, kt�rzy z �atwo�ci� akceptuj� swoje nies�ysz�ce dzieci i od pierwszych dni �ycia porozumiewaj� si� z nimi przy u�yciu znak�w naturalnego j�zyka migowego. Wprawdzie ten spos�b porozumiewania si� zapewnia kontakt psychiczny z niewielk� spo�eczno�ci� ludzi dotkni�tych niepe�nosprawno�ci� s�uchow�, ale chroni dzieci przed zupe�n� izolacj� spo�eczn�. Natomiast nies�ysz�cym dzieciom rodzic�w s�ysz�cych zagra�a samotno�� i psychiczne od��czenie od w�asnej rodziny, a nast�pnie wyobcowanie i wykluczenie ze spo�eczno�ci m�wi�cej.

Wykluczenie ze spo�eczno�ci m�wi�cej jest najdotkliwsz� konsekwencj� niepe�nosprawno�ci s�uchowej. Polega ono na ograniczeniu bezpo�rednich kontakt�w z lud�mi s�ysz�cymi i niemo�no�ci korzystania z ich wiedzy oraz na braku dost�pu do dorobku kultury narodowej i �wiatowej. Nie mog�c rozmawia� z osobami najbli�szymi, dziecko nie mo�e przyswoi� sobie j�zyka narodowego tak dobrze, aby m�c swobodnie i z satysfakcj� czyta� i poprawnie pisa�.

Myl� si� ci, kt�rzy uwa�aj�, �e w rodzice s�ysz�cy mog� z �atwo�ci� nauczy� si� j�zyka migowego i swobodnie porozumiewa� si� ze swoimi nies�ysz�cymi dzie�mi. Aby dobrze pe�ni� funkcje rodzicielskie, ludzie musz� pos�ugiwa� si� swoim j�zykiem rodzimym, pe�nym, bogatym, tym kt�ry w ich umys�ach utrwala do�wiadczenie �yciowe, tym w kt�rym najlepiej wyra�aj� swoje emocje i uczucia, przekazuj� wiedz� i ujmuj� wyznawane przez siebie warto�ci. Nie mo�na wychowywa� dziecka przy u�yciu namiastki j�zyka, albo jego wybranych element�w, kt�re dopiero si� samemu poznaje. Rodzice s�ysz�cy maj� obowi�zek udost�pni� swojemu dziecku j�zyk, kt�rym porozumiewaj� si� sami. Ka�de dziecko musi uczy� si� pierwszego j�zyka od ludzi dojrza�ych, kt�rzy pos�uguj� si� nim biegle. Ka�de dziecko bowiem przyswaja sobie j�zyk spontanicznie, samodzielnie ucz�c si� umiej�tno�ci j�zykowych w toku interakcji z osobami najbli�szymi. Rodzice nie s� nauczycielami j�zyka, ale tylko udost�pniaj� go dziecku, komunikuj�c si� z nim i pomagaj�c mu poznawa� otaczaj�c� rzeczywisto��. Zadaniem rodzic�w jest dostarczenie dziecku jak najlepszych wzor�w zachowa� j�zykowych: prawid�owego wymawiania wyraz�w, poprawnego i logicznego budowania zda�, rozwa�nego prowadzenia dialogu, umiej�tnej wymiany my�li i uczu�, m�drego poszukiwania prawdy, skutecznej obrony warto�ci godnych uznania, odnajdywania w�a�ciwej drogi i sensu �ycia.

Konieczne jest spe�nienie dw�ch warunk�w: dziecko musi doskonale s�ysze� d�wi�ki mowy oraz by� w kontakcie z przynajmniej jedn� osob� doros��, kt�ra stale komunikuj� si� z nim w tym j�zyku w naturalnych sytuacjach �yciowych. Ustawiczne rozmowy w naturalnych sytuacjach umo�liwiaj� dziecku stopniowe rozszyfrowywanie znaczenia ca�ych wypowiedzi oraz poszczeg�lnych ich sk�adnik�w: zda� i wyraz�w wraz ze elementami ich budowy, czyli morfemami .

Zwykle niemowl�ta s�ysz� doskonale. Ju� w pierwszych dniach po urodzeniu potrafi� odr�nia� wypowiedzi w j�zyku ojczystym swoich matek od wypowiedzi w j�zykach obcych. Rodz� si� ze szczeg�lnymi zdolno�ciami rozpoznawania d�wi�k�w mowy. Od samego pocz�tku spostrzegaj� ich istotne cechy. Poszczeg�lne g�oski odr�niaj� dok�adniej ni� doro�li (kt�rzy dobrze rozpoznaj� g�oski j�zyka rodzimego, podczas gdy niemowl�ta odr�niaj� tak�e g�oski innych j�zyk�w). Niemowl�ta bardzo wcze�nie ucz� si� wyodr�bnia� wszystkie elementy szybko p�yn�cego strumienia mowy, dostrzega� ca�e frazy i poszczeg�lne s�owa, a tak�e sylaby i poszczeg�lne g�oski. Ta zdolno�� umo�liwia dziecku na�ladowanie d�wi�k�w wytwarzanych przez doros�ych i tw�rcze wykorzystywanie opanowanych umiej�tno�ci w kontaktach osobami najbli�szymi. Dzi�ki temu dziecko stopniowo uczy si� wymawiania sylab i wyraz�w coraz bardziej podobnych do tych, kt�re s�yszy w mowie doros�ych. Zdolno�ci niemowl�cia pozwalaj� mu w ci�gu kilkunastu miesi�cy opanowa� umiej�tno�� b�yskawicznego rozpoznawania w szybko p�yn�cym strumieniu mowy wszystkich sylab j�zyka rodzimego i precyzyjnego przypisywanie im znacze�, co umo�liwia uczenie si� nowych s��w, a potem ich r�nych form. Szybkie i dok�adne rozpoznawanie sylab umo�liwia dziecku spostrzeganie r�norodnych form wyraz�w i rozumienie zwi�zk�w miedzy nimi. A to prowadzi do przyswojenia sobie j�zyka, kt�rym m�wi� te osoby. J�zyk dziecka rodzi si� w�wczas, gdy w jego mowie pojawia si� zdanie. To umiej�tno�� budowania zda� jest podstawow� umiej�tno�ci� j�zykow�, kt�ra decyduje o specyficznie ludzkim rozwoju j�zykowym cz�owieka. M�wi� to znaczy wchodzi� w interakcje z innymi lud�mi poprzez wypowiadanie zda�. W nauce mowy i j�zyka najwa�niejsze s� wi�c zdania!

Bardzo szybkie rozpoznawanie wszystkich sylab jest warunkiem swobodnego prowadzenia przez nas rozm�w w j�zyku d�wi�kowym. Odbywa si� ono w spos�b automatyczny i nie�wiadomy. W ci�gu jednej sekundy odbieramy zwykle jedno zdanie rozwini�te lub z�o�one, kt�re zawiera oko�o 30 g�osek. Brzmienie tego zdania przechowujemy w pami�ci kr�tkotrwa�ej oko�o jednej sekundy, do czasu gdy zidentyfikujemy sylaby i wchodz�ce w ich sk�ad g�oski, rozpoznaj�c jednocze�nie wyrazy i ich formy, co umo�liwia zrozumienie zdania. Po tym czasie brzmienie d�wi�k�w mowy zostaje z naszej pami�ci usuni�te, a pozostaje w niej tylko tre�� us�yszanej wypowiedzi. S�uchanie d�wi�k�w jest tylko czynno�ci� po�rednicz�c� przy odbieraniu tre�ci wypowiedzi.

Szybko�� i precyzj� rozpoznawania g�osek w sylabach zawdzi�czamy temu, �e ich liczba w ka�dym j�zyku jest stosunkowo ma�a. Aby rozumie� wypowiedzi po polsku wystarczy sprawnie rozpoznawa� tylko 37 g�osek, kt�re tworz� �ci�le okre�lon� liczb� mo�liwych po��cze�. Aby m�wi� zrozumiale po polsku, trzeba umie� wymawia� tylko 262 cz�stki artykulacyjne. A przecie� z tych element�w budujemy setki tysi�cy s��w i ich form.

Pocz�wszy od trzeciego roku �ycia dziecko s�ysz�ce, kt�re opanowa�o ju� umiej�tno�� precyzyjnego odr�nianiu g�osek i sylab, uczy si� nowych wyraz�w i ich form tak szybko, �e po trzech-czterech latach zna ich ju� co najmniej trzy tysi�ce. Wi�kszo�� dzieci sze�cioletnich zna oko�o sze�ciu tysi�cy s��w i umie budowa� zdania poprawne pod wzgl�dem gramatycznym i logicznym.

Dziecko z uszkodzeniem s�uchu nie jest pozbawione zdolno�ci j�zykowych. Jego m�zg mo�e pracowa� r�wnie sprawnie jak m�zgi ludzi s�ysz�cych. Nie ma natomiast dost�pu do fizycznej postaci bod�c�w j�zykowych, do samych d�wi�k�w. To sprawia, �e nie mo�e spontanicznie podj�� czynno�ci przygotowawczych do uczenia si� mowy, ani te� nauczy� si� precyzyjnych czynno�ci analityczno-syntetycznych umo�liwiaj�cych tw�rcze poznawanie sensu wypowiedzi i znaczenia poszczeg�lnych jej sk�adnik�w oraz uczenia si� wielorakich funkcji jej tworzywa j�zykowego.

Dziecko z uszkodzeniem s�uchu nie mo�e z �atwo�ci� wykonywa� tych czynno�ci j�zykowych, w kt�rych po�rednicz� d�wi�ki mowy. Jest natomiast zdolne do wykonywania wszystkich innych czynno�ci rozumienia i m�wienia, pod warunkiem, �e pomo�emy mu pokona� barier�, kt�ra utrudnia dost�p do g�osek i sylab.

Przyczyn� trudno�ci dziecka z uszkodzeniem s�uchu jest niedok�adno�� s�yszenia, luki w odbiorze ca�ych sylab oraz braki i b��dy w rozpoznawaniu cech poszczeg�lnych g�osek. U�ywaj�c dobrze dobranej protezy (aparatu s�uchowego lub implantu �limakowego) dziecko mo�e odbiera� wi�cej d�wi�k�w i spostrzega� wi�cej ich cech. Niestety, protezy umo�liwiaj� tylko cz�ciow� popraw� s�yszenia. Protezy s� bardzo pomocne, konieczne, ale niewystarczaj�ce. S�ysz�ce niemowl� posiada zdolno�� doskona�ego odr�niania d�wi�k�w mowy od pierwszych dni �ycia. Dziecko z g��bokim uszkodzeniem s�uchu z protezami s�uchowymi musi uczy� si� d�ugo i �mudnie, potrzebuje wi�c zabieg�w rehabilitacyjnych. Zastosowanie protez s�uchowych bez odpowiedniej pomocy w nauce mowy i j�zyka nie jest zwykle w pe�ni skuteczne. Usprawnianie samego s�uchu jest zwykle bardzo �mudne i cz�sto prowadzi do zaburze� rozwoju emocjonalnego u dziecka. Dzieci z g��bokimi uszkodzeniami s�uchu potrzebuj� dodatkowego u�atwienia w odbieraniu d�wi�k�w mowy.

Niekt�rzy uwa�aj�, �e mo�na u�atwi� dziecku nies�ysz�cemu uczenie si� j�zyka, m�wi�c do niego w spos�b uproszczony, bardzo powoli, u�ywaj�c kr�tkich zda� lub nawet pojedynczych wyraz�w nie powi�zanych w zdania, dodaj�c do nich gesty wyja�niaj�ce lub znaki j�zyka migowego. Te zabiegi prowadz� zwykle jedynie do dora�nej poprawy komunikowania si� w okre�lonych sytuacjach, ale nie u�atwiaj� opanowania j�zyka d�wi�kowego. Wprost przeciwnie, w dalszej perspektywie prowadz� do powa�nych zaburze� mowy i do przyswojenia sobie przez dziecko namiastki j�zyka, kodu ograniczonego, przydatnego tylko w niekt�rych �rodowiskach, ale nie daj�cego szans na komunikowanie si� w spo�ecze�stwie otwartym ani na korzystanie z dorobku ludzkiej kultury zapisanego w j�zyku narodowym. A przecie� osoby z uszkodzeniami s�uchu maj� niezbywalne prawo do poznania j�zyka swoich przodk�w, ludzi s�ysz�cych, j�zyka wsp�lnoty narodowej, do kt�rej nale��, oraz prawo dost�pu do uniwersum kultury.

Warto u�wiadomi� sobie tak�e, jak bardzo niebezpieczne dla rozwoju mowy i j�zyka dziecka z uszkodzeniem s�uchu jest m�wienie w spos�b nienaturalny i sztucznie zmodyfikowany, np. ��czenie m�wienia z miganiem, kt�re prowadzi do zmian rytmu i melodii mowy oraz do powstawania pseudo-s��w o dziwacznej budowie s�owotw�rczej i ze sztucznie do��czanymi niby-ko�c�wkami fleksyjnymi. Korzystanie z tzw. systemu j�zykowo-migowego praktycznie uniemo�liwia uczenie si� umiej�tno�ci rozumienia i samodzielnego budowania poprawnych zda� w j�zyku polskim. Dzieci z uszkodzeniami s�uchu kszta�cone z u�yciem tego systemu nie osi�gaj� tej podstawowej umiej�tno�ci j�zykowej. Jest to bowiem niemo�liwe, poniewa� patrz�c na znaki migowe nie mog� nauczy� si� szybkiego i precyzyjnego rozpoznawania g�osek i sylab.

Fonogesty s� to specjalne ruchy jednej r�ki (prawej lub lewej), kt�re towarzysz� g�o�nemu i wyra�nemu m�wieniu. Opracowano je po to, aby osoby nies�ysz�ce i s�ysz�ce mog�y ze sob� swobodnie rozmawia�. S� narz�dziem, kt�re pomaga osobie s�ysz�cej m�wi� tak wyra�nie, aby dziecko nies�ysz�ce mog�o nauczy� si� dok�adnie odr�nia� wymawiane w sylabach g�oski. Osoba s�ysz�ca, kt�ra m�wi z fonogestami do nies�ysz�cego dziecka, sprawia, �e dziecko mo�e poznawa� s�owa i ich formy w zdaniach, ucz�c si� j�zyka d�wi�kowego (polskiego, na nie migowego).

Dyskretne ruchy r�ki i zmiany uk�ad�w palc�w towarzysz� ruchom i zmianom uk�ad�w narz�d�w mowy. Ruchy i uk�ady r�ki s� �ci�le po��czone i zsynchronizowane z ruchami i uk�adami narz�d�w mowy. Ruchy i uk�ady r�ki uzupe�niaj� to, co mo�na zobaczy� na twarzy i pozwalaj� odr�ni� wymawiane g�oski. Samog�oskom towarzysz� ruchy d�oni w kierunku okre�lonego punktu w pobli�u twarzy (lokacji). Sp�g�oskom towarzysz� umowne uk�ady palc�w. W czasie wymawiania sylaby d�o� przyjmuje uk�ad w�a�ciwy dla sp�g�oski i wykonuje ruch w�a�ciwy dla samog�oski. Wystarczy 5 lokacji i 8 uk�ad�w palc�w, aby mo�na by�o odr�ni� wszystkie g�oski polskie we wszystkich sylabach (zob. System fonogest�w).

Fonogesty sprawiaj�, �e strumie� mowy odbierany przez dziecko jest kompletny, pe�ny. Dziecko patrz�c uwa�nie na usta i r�k� osoby m�wi�cej mo�e odr�ni� i dzi�ki temu rozpozna� wymawiane g�oski. Dziecko uczy si� trafnie i szybko rozpoznawa� g�oski mimo, �e s�yszy je jako bardzo zniekszta�cone lub zupe�nie ich nie s�yszy. Trafne i szybkie rozpoznawanie g�osek pozwala dziecku pozna� budow� sylab. Zmys�owy dost�p do budowy sylab pozwala odr�nia� i rozpoznawa� s�owa. Dok�adne rozpoznawanie s��w pozwala przypisywa� im znaczenia. Dzi�ki dok�adnemu rozpoznawaniu s��w i rozumieniu ich znacze� dziecko mo�e trwale je zapami�tywa�. Posiadaj�c dok�adne wyobra�enia s��w dziecko uczy si� uwa�nie s�ucha� i coraz lepiej wykorzystuje protezy s�uchowe.

Dok�adne spostrzeganie i zapami�tywanie s��w pozwala odr�nia� i trwale zapami�tywa� wszystkie ich formy. Dzi�ki dok�adnemu spostrzeganiu i zapami�tywaniu s��w dziecko uczy si� wszystkich cz�ci mowy. Dzi�ki dok�adnemu spostrzeganiu i zapami�tywaniu form fleksyjnych s��w uczy si� zasad ich ��czenia w zadnia. Odkrywaj�c zasady ��czenia s��w w zdania uczy si� gramatyki j�zyka narodowego.

Poznaj�c i zapami�tuj�c s�owa oraz regu�y gramatyczne dziecko przyswaja sobie j�zyk narodowy. Dzi�ki fonogestom j�zyk narodowy staje si� j�zykiem wewn�trznym dziecka nies�ysz�cego. Posiadaj�c precyzyjne wyobra�enia s��w dziecko ch�tnie uczy si� samodzielnie m�wi�. M�wi�c samodzielnie z fonogestami osi�ga zdolno�� zmys�owej samokontroli czynno�ci m�wienia. Dzi�ki dobrej samokontroli mo�e stopniowo uczy� si� m�wi� prawid�owo (zgodnie z prawid�ami wymowy).

M�wi�c z fonogestami dziecko mo�e rozmawia� z osobami s�ysz�cymi, kt�re znaj� fonogesty. Osoby s�ysz�ce, kt�re znaj� fonogesty, rozumiej� wypowiedzi dziecka nawet w�wczas, gdy m�wi ono nieprawid�owo (wadliwie). Osoby s�ysz�ce, kt�re dobrze rozumiej� intencje dziecka, mog� udziela� mu dobrych informacji zwrotnych i wskaz�wek, �eby mog�o m�wi� coraz lepiej. Dzi�ki ustawicznym rozmowom z osobami s�ysz�cymi dziecko uczy si� m�wi� coraz lepiej. Dzi�ki informacjom zwrotnym ze strony os�b s�ysz�cych dziecko stopniowo uczy si� m�wi� poprawnie pod wzgl�dem gramatycznym. Po pewnym czasie mo�e m�wi� tak poprawnie i wyra�nie, �e rozumiej� je tak�e osoby s�ysz�ce, kt�re nie znaj� fonogest�w.

Precyzyjne wyobra�enia s��w pozwalaj� dziecku z �atwo�ci� uczy� si� czyta� i pisa�. Dzieci nies�ysz�ce, kt�re korzystaj� z fonogest�w, ucz� si� czyta� i pisa� tak samo jak dzieci s�ysz�ce.

Z fonogest�w mog� korzysta� wszystkie dzieci z powa�nymi uszkodzeniami s�uchu. Najwi�ksze korzy�ci odnosz� dzieci z uszkodzeniami znacznymi i g��bokimi. Metoda ta jest szeroko znana na �wiecie pod nazw� Cued Speech i stosowana w po��czeniu z protezami s�uchowymi, zw�aszcza implantami �limakowymi. Z fonogest�w mog� korzysta� tak�e doros�e osoby z uszkodzeniami s�uchu.