Koncepcja Profesora Roberta Orina Cornetta dotar�a do Polski na pocz�tku lat osiemdziesi�tych dzi�ki uczestnictwu Profesora Tadeusza Ga�kowskiego w pracach Mi�dzynarodowego Biura Audiofonologii (BIAP) oraz jego kontaktom ze specjalistami belgijskimi, Profesorem Olivierem P�rier i Profesorem Jean-Marie Capouillez. Pierwsze pr�by przystosowania Cued Speech do j�zyka polskiego nie znalaz�y praktycznego zastosowania, poniewa� zbyt �ci�le trzyma�y si� angielskiego orygina�u i nie uwzgl�dnia�y specyfiki systemu fonologicznego polszczyzny (Wypych 1983; Kaczmarek 1986).

Zastosowanie i naukowy opis znalaz�a polska wersja tej metody opracowana przez autork� niniejszego artyku�u w 1984 r. W tej wersji uda�o si� wypracowa� system gest�w skutecznie wspomagaj�cych wzrokow� percepcj� wypowiedzi w j�zyku polskim. Wymaga�o to zastosowania tych samych co w angielskim wzorze zasad ��czenia g�osek z gestami uzupe�niaj�cymi i stworzenia nowego systemu, odpowiadaj�cego charakterowi j�zyka polskiego. Po��dane te� by�o zachowanie w jak najwi�kszym stopniu zgodno�ci z orygina�em, aby nie zatraci� uniwersalnego charakteru Cued Speech. Metoda jest obecnie znana w Polsce pod nazw� fonogest�w.

W 1985 r. fonogesty zosta�y zastosowane w pracy z pierwszym dzieckiem (�ukaszem, synem autorki). W kolejnych latach zosta� przeprowadzony eksperyment pedagogiczny, kt�rego przebieg i wyniki przedstawiono szczeg�owo w monografii pt. Fonogesty jako narz�dzie formowania j�zyka dzieci nies�ysz�cych (Krakowiak 1995). Na podstawie do�wiadczenia zdobytego w czasie eksperymentu zosta� te� opracowany podr�cznik: M�wimy z fonogestami. Przewodnik dla rodzic�w i przyjaci� dzieci i m�odzie�y z uszkodzonym s�uchem (Krakowiak, S�kowska 1996).

Opracowanie polskiej wersji Cued Speech nie by�o zadaniem �atwym. J�zyk polski jest j�zykiem konsonantycznym. W jego systemie fonologicznym samog�oski s� nieliczne. Przy szybkim tempie m�wienia obrazy samog�osek na ustach s� trudne do odr�nienia i ma�o czytelne. Sp�g�oski natomiast s� bardzo liczne. Wi�kszo�� z nich r�ni si� od siebie cechami zupe�nie nieuchwytnymi dla wzroku. Dotyczy to zw�aszcza sp�g�osek dentalizowanych, tj. wymawianych przy zwarciu szcz�k. Takich g�osek jest a� 12. Obrazy sp�g�osek na ustach s� szczeg�lnie trudne do rozpoznania w�wczas, gdy g�oski te wyst�puj� w trzy- i czterog�oskowych grupach zwanych "zbitkami", w kt�rych dodatkowo zachodz� zjawiska fonetyczne, polegaj�ce na upodobnianiu si� do siebie poszczeg�lnych g�osek, a nawet na redukcji niekt�rych z nich. Z tego wzgl�du percepcja wypowiedzi ustnych w j�zyku polskim jest trudna dla os�b, kt�re maj� powa�ne problemy ze s�yszeniem d�wi�k�w mowy.

Pewne u�atwienie w poznawaniu przez dzieci nies�ysz�ce j�zyka polskiego stanowi pismo, poniewa� pisownia jest w du�ym stopniu (cho� nie ca�kowicie) zgodna z wymow�. Cz�ciowa zgodno�� zapisu z wymow� stanowi jednak dodatkow� pu�apk�, gdy� ucz�c si� m�wi� na podstawie pisma, dzieci nies�ysz�ce staraj� si� wymawia� wszystkie d�wi�kowe odpowiedniki liter i rozdzielaj� grupy sp�g�oskowe na izolowane g�oski, wymawiaj�c je z nieodzownym elementem wokalicznym, co zak��ca akcent, intonacj� i czas trwania frazy, a w konsekwencji powoduje, �e mowa staje si� niezrozumia�a. Takie zaburzenie realizacji sp�g�osek oraz prozodii jest cz�stym efektem stosowania we wczesnej edukacji dzieci nies�ysz�cych pisma i daktylografii. Alfabet palcowy nie stanowi dobrego �rodka pomocniczego przy odczytywaniu z ust wypowiedzi w j�zyku, w kt�rym przewa�aj� sp�g�oski, poniewa� nie mo�na optymalnie zsynchronizowa� palcowania z m�wieniem.

Najwi�ksze utrudnienie w poznawaniu j�zyka polskiego dla nie�ysz�cych stanowi gramatyka, kt�ra ma charakter syntetyczny. Szyk zdania polskiego jest swobodny (ruchomy). Funkcje sk�adniowe wyraz�w ujawniaj� si� w ko�c�wkach fleksyjnych, kt�re s� bardzo liczne, a ponadto wieloznaczne. Najwi�cej problem�w stwarza niezwykle bogata fleksja rzeczownik�w i przymiotnik�w (wyraz mo�e by� u�ywany a� w czternastu formach). W samej tylko fleksji rzeczownika u�ywa si� 157 ko�c�wek! Dodatkowym utrudnieniem jest fakt, �e takie same ko�c�wki pojawiaj� si� w r�nych paradygmatach i pe�ni� r�ne funkcje. Tworzenie poprawnych zwi�zk�w sk�adniowych i zda� wymaga nie tylko umiej�tno�ci ��czenia form fleksyjnych zgadzaj�cych si� pod wzgl�dem liczby, rodzaju i przypadka, ale tak�e dobierania form wymaganych przez czasowniki i przyimki, kt�re "rz�dz�" formami rzeczownik�w. Poprawne utworzenie zwi�zku rz�du polega na u�yciu takiej formy wyrazu, jakiej wymaga trudna do przewidzenia, ale silnie utrwalona konwencja.

Niezadowalaj�ce wyniki nauczania j�zyka polskiego nies�ysz�cych maj� wi�c przyczyny nie tylko w samym uszkodzeniu s�uchu, ale r�wnie� we w�a�ciwo�ciach systemu j�zykowego. Fakt, �e j�zyk polski jest j�zykiem syntetycznym (fleksyjnym) stanowi dodatkowe utrudnienie dla nies�ysz�cych, kt�rzy pos�uguj� si� polskim j�zykiem migowym. Struktury gramatyczne zda� w tych dw�ch j�zykach s� do siebie tak bardzo niepodobne, �e przek�ad z jednego j�zyka na drugi wymaga ogromnych umiej�tno�ci translatorskich. Dos�owne t�umaczenie z j�zyka migowego na polski robi na odbiorcach wra�enie "prymitywnego" i jest zwykle oceniane jako nieudolne. W odmienno�ci struktur dw�ch j�zyk�w tkwi tak�e przyczyna niezbyt du�ej przydatno�ci metod, kt�rych za�o�eniem jest bezpo�rednie wykorzystywanie znak�w j�zyka migowego w nauczaniu j�zyka narodowego. Bezpo�rednie ��czenie j�zyka migowego z j�zykiem polskim prowadzi do powstawania nies�ychanie skomplikowanego j�zyka mieszanego i do tworzenia zda� zupe�nie niezrozumia�ych dla s�ysz�cych Polak�w.

Warto w ty miejscu podkre�li�, �e my, Polacy, jeste�my bardzo przywi�zani do j�zyka narodowego ze wzgl�d�w historycznych. By� on ostoj� kultury i to�samo�ci narodowej w czasach, gdy nie istnia�o pa�stwo polskie. Zosta� utrwalony w bogatej, oryginalnej i nieznanej �wiatu literaturze. Dlatego czysto�� i poprawno�� j�zyka stanowi dla nas warto�� szczeg�ln�. Jest uwa�na za dow�d patriotyzmu oraz wysokiego poziomu kultury i wykszta�cenia. By� mo�e z tego powodu osoby nies�ysz�ce, kt�re m�wi� i pisz� po polsku, nara�one s� na dodatkowe trudno�ci w komunikowaniu si� ze s�ysz�cymi, poniewa� ich "eksperymenty z j�zykiem" i pr�by samodzielnego budowania zda�, kt�re nieuchronnie prowadz� do cz�stych niezgodno�ci z norm�, czyli do b��d�w j�zykowych, s� poddawane bardzo surowej ocenie odbior�w wyczulonych na poprawno�� gramatyczn�. Z tej samej przyczyny troska o edukacj� os�b nies�ysz�cych w Polsce wymaga poszukiwania metod skutecznie u�atwiaj�cych im opanowywanie j�zyka narodowego w mowie i w pi�mie. Nie mniej wa�ne jest poszukiwanie metod, kt�re pozwalaj� oddzieli� j�zyk migowy i j�zyk polski w komunikowaniu si� uczni�w nies�ysz�cych, aby mogli oni osi�gn�� dobr� znajomo�� obydwu j�zyk�w i w�ada� nimi w zale�no�ci od w�asnej woli i potrzeb.

Najtrudniejszy problem przy adaptacji Cued Speech do j�zyka polskiego wynika� z tego, �e system fonologiczny polszczyzny zawiera wi�ksz� liczb� sp�g�osek ni� system fonologiczny j�zyka angielskiego (o 10 sp�g�osek wi�cej) oraz wi�ksz� liczb� opozycji fonemowych, odmiennych od opozycji w j�zyku angielskim lub francuskim.

Pierwszym zadaniem by�o ustalenie listy g�osek podstawowych, a wi�c takich, kt�rych odr�nianie i rozpoznawanie wystarczy, aby trafnie rozpoznawa� wyrazy. Drugim zadaniem by�a klasyfikacja tych g�osek z jednoczesnym uwzgl�dnieniem ich cech fonologicznie wa�nych i cech dostrzegalnych wzrokiem. Trzecie zadanie to podzielenie zasobu fonetycznego na grupy g�osek odmiennych od siebie pod wszystkimi wzgl�dami, a zw�aszcza pod wzgl�dem obrazu ruch�w artykulacyjnych.

W opracowanej w 1984 r. przez autork� niniejszego artyku�u polskiej adaptacji Cued Speech przyj�to list� fonem�w ustalon� na podstawie wymowy po�udniowopolskiej (B. Wierzchowska 1980), w kt�rej artykulacja sp�g�osek zmi�kczonych jest synchroniczna, tzn. wyst�puj� w�a�ciwe sp�g�oski zmi�kczone (p', b', m', f', v', k', g'), a nie dwug�oski zawieraj�ce sp�g�osk� tward� i g�osk� j (pj, bj, mj, fj, vj, kj, gj. Do tej listy fonem�w dodano tylko samog�osk� y ze wzgl�du na jej szczeg�lne cechy fonetyczne odr�niaj�ce j� od podstawowego wariantu tego samego fonemu - samog�oski i (przyj�t� list� fonem�w przedstawiaj� tablice).

Uwzgl�dnienie sp�g�osek zmi�kczonych i niewyodr�bnienie w nich j wymaga wyja�nienia. Jest ono uzasadnione faktem, �e artykulacja wszystkich sp�g�osek trwa kr�tko. Kr�tki jest r�wnie� czas trwania sp�g�osek zmi�kczonych, nawet w upowszechniaj�cej si� we wsp�czesnej polszczy�nie wymowie p�nocnopolskiej - asynchronicznej, tj. z g�osk� j po sp�g�osce podstawowej. Uzupe�nianie jednej sp�g�oski dwoma gestami - konieczne w przypadku wyodr�bniania g�oski j - zak��ca�oby tempo m�wienia i zniekszta�ca�o rytm. Dlatego konieczne jest inne rozwi�zanie tego problemu.

Przyj�to spos�b analogiczny do pomys�u zastosowanego przez �redniowiecznych tw�rc�w polskiej wersji alfabetu �aci�skiego, kt�rzy wprowadzili znaki diakrytyczne w celu zwi�kszenia liczby liter. Do systemu gest�w wprowadzono mianowicie odmiany uk�ad�w d�oni w postaci specjalnego pochylenia palc�w (ugi�cia ich ku wn�trzu d�oni; zob. tablica) dla odr�nienia g�osek mi�kkich i zmi�kczonych od opozycyjnych twardych, z zachowaniem tego samego uk�adu dla ka�dej pary [jak dowiedzieli�my si� potem z prywatnego listu prof..R. Orina Cornetta do K. Krakowiak i T. Ga�kowskiego, ten sam pomys� zastosowa� on niezale�nie w hiszpa�skiej wersji CS]. Dzi�ki temu nie ma konieczno�ci zwi�kszania liczby uk�ad�w palc�w, ani zwi�kszania liczby sp�g�osek uzupe�nianych tym samym uk�adem, co zaciemni�oby przejrzysto�� systemu i utrudni�o jego praktyczne opanowanie.

Zastosowanie omawianego rozwi�zania dotycz�cego sp�g�osek zmi�kczonych jest uzasadnione r�wnie� argumentem natury logopedycznej. Ot� prawid�ow� artykulacj� tych g�osek mo�na uzyska� na drodze przekszta�cenia fonetycznego wymowy odpowiednich g�osek twardych. Dzieci z g��boko uszkodzonym s�uchem maj� szczeg�lne trudno�ci z precyzyjnym r�nicowaniem artykulacji g�osek twardych i mi�kkich oraz zmi�kczonych, dlatego uznano za wskazane wyra�ne podkre�lenie ich wzajemnego podobie�stwa i najwa�niejszej r�nicy mi�dzy nimi, kt�r� symbolizuje ugi�cie d�oni analogiczne do uwypuklenia grzbietu j�zyka ku podniebieniu.

W polskiej adaptacji CS przyj�to jedn� zasad� odmienn� od oryginalnej angielskiej wersji, a mianowicie: uk�ady palc�w odpowiadaj�ce sp�g�oskom, po kt�rych nie ma samog�osek (w grupach sp�g�oskowych i w wyg�osie), s� wykonywane w jednej okre�lonej lokacji (z boku twarzy); w tym miejscu nie s� natomiast pokazywane �adne samog�oski. Dzi�ki temu osi�ga si� dwa za�o�one cele:

1. mo�na osi�gn�� pe�n� zgodno�� rytmu gest�w z metrum mowy, a nawet wyodr�bnia� silniejszym gestem sylaby akcentowane, poniewa� liczba podstawowych ruch�w r�ki skierowanych ku twarzy jest zgodna z liczb� samog�osek (i sylab), a uk�ady d�oni wykonane w lokacji obok twarzy towarzysz� zawsze cz�ciom peryferyjnym sylab, dzi�ki czemu ka�dej sylabie odpowiada jedna sekwencja gest�w o budowie wyra�nej i adekwatnej do g�oskowej struktury sylaby;
2. mo�na szybko i precyzyjnie (bo zawsze w tym samym miejscu) uzupe�nia� grupy sp�g�oskowe;
3. osi�ga si� konsekwentn� zgodno�� (adekwatno��) ze sposobami oznaczania mi�kko�ci g�osek w polskiej pisowni: kreska nad literami oznaczaj�cymi g�oski wymawiane z ruchem r�ki ku lokacji obok twarzy; litera "i" po literach oznaczaj�cych g�oski wymawiane z ruchem r�ki ku lokacjom wyznaczonym przez umowne punkty na twarzy.

Przyj�cie przedstawionej wy�ej zasady spowodowa�o r�wnie� konieczno�� konsekwentnie odmiennego potraktowania samog�osek, przed kt�rymi nie ma sp�g�osek (tj. tzw. zera sp�g�oskowego, przed samog�osk� w nag�osie wyraz�w i wyrazach obcego pochodzenia, w kt�rych s�siaduj� ze sob� dwie samog�oski). W sytuacji takiej stosujemy uk�ad d�oni ze wszystkimi palcami zwini�tymi lekko w gar�� (nie zaci�ni�tymi w pi��). To z kolei da�o mo�liwo�� dodatkowego wskazania na r�nic� miedzy sylabami zaczynaj�cymi si� od sp�g�oski i sylabami zaczynaj�cymi si� od "uwolnienia krtani" przed samog�osk�. Gesty pomocnicze nie tylko u�atwiaj� odr�nianie g�osek, ale pomagaj� r�wnie� w wykrywaniu ich obecno�ci. Jest to wa�ne poniewa� w j�zyku polskim s�siedztwo samog�osek wyst�puje rzadko (tylko w wyrazach zapo�yczonych). To samo dotyczy samog�osek w nag�osie. Te zmiany pozwalaj� �ci�le zsynchronizowa� m�wienie i wykonywanie gest�w, zachowuj�c w�a�ciwe dla j�zyka polskiego tempo mowy, rytm akcent oraz intonacj�.

Poprawno�� doboru gest�w do polskiego systemu fonologicznego zosta�a sprawdzona w kilku eksperymentach wst�pnych. Miarodajna okaza�a si� ju� pierwsza pr�ba przeprowadzona z grup� s�ysz�cych uczni�w szko�y podstawowej. 12 os�b w wieku od 14 lat i 6 miesi�cy do 15 lat i 7 miesi�cy nauczy�o si� systemu gest�w w ci�gu czterech spotka� trwaj�cych po 45 min., a nast�pnie wykona�o pr�b� odczytywania z ust sylab nic nie znacz�cych w te�cie fonologicznie zr�wnowa�onym. Wyniki okaza�y si� w pe�ni zadowalaj�ce. Uczestnicy pr�by korzystaj�c z fonogest�w odczytali trafnie od 61,66% do 95,66% sylab, a przeci�tnie 82,78%. Podobny test wykonali tak�e nauczyciele przygotowuj�cy si� do stosowania fonogest�w w szkole. Bez fonogest�w rozpoznawali oni trafnie przeci�tnie 17,56% sylab, a po ich opanowaniu i zastosowaniu przeci�tny wynik wynosi� 82,56 %, a zatem r�nica wynosi�a przeci�tnie 65,00%. Nauczycieli wykonali ponadto pr�by odczytywania wyraz�w i zda�. Wyniki okaza�y si� r�wnie� zach�caj�ce. W pr�bie wyraz�w trafno�� wynosi�a �rednio 81,05 %, a pr�bie zda� - a� 97,33%. Wszystkie wyniki by�y statystycznie istotne na poziomie 0,001 (Krakowiak 1995,97-104).

Eksperymentalne sprawdzenie przydatno�ci fonogest�w w edukacji dzieci nies�ysz�cych wymaga�o znacznego wysi�ku. Samo pozyskanie zgody w�adz szkolnych i dyrektor�w plac�wek na pr�bne wprowadzenie tej metody w szko�ach specjalnych w tamtych latach nie by�o �atwe. Dosy� szybko uda�o si� jednak pozyska� grup� ch�tnych, odwa�nych i wytrwa�ych nauczycieli, kt�rzy podj�li si� tego zadania. Nie uda�o si� natomiast uzyska� funduszy u�atwiaj�cych przeprowadzenie eksperymentu naukowego. Dlatego ten eksperyment by� prowadzony dzi�ki bezinteresownemu zaanga�owaniu nauczycieli - wolontariuszy oraz dzi�ki pomocy os�b �yczliwych z Oddzia�u Doskonalenia Nauczycieli w Lublinie, kt�re umo�liwi�y przygotowanie materia��w pomocniczych i utrwalanie wynik�w w postaci nagra� wideo. Dopiero w ko�cowej fazie eksperymentu - ju� w latach dziewi��dziesi�tych - otrzymali�my skromne fundusze z Komitetu Bada� Naukowych i z Ministerstwa Edukacji Narodowej, co umo�liwi�o przygotowanie filmu instrukta�owego i wydanie podr�cznika M�wimy z fonogestami.

Fonogesty zosta�y najpierw zastosowane w dw�ch o�rodkach szkolno wychowawczych dla dzieci nies�ysz�cych: w Lublinie i w Radomiu. Obserwacj� obj�to w latach 1987-1994 oko�o 60 os�b, kt�re korzysta�y z fonogest�w przynajmniej przez 3 lata. Wyniki bada� i obserwacji dotycz�cych skuteczno�ci stosowania fonogest�w zawiera cytowana ju� monografia pt. Fonogesty jako narz�dzie formowania j�zyka dzieci nies�ysz�cych (Krakowiak 1995). Rezultaty najnowszych bada� zosta�y opublikowane w artykule Efekty wykorzystywania fonogest�w w procesie formowania j�zyka dzieci nies�ysz�cych (Krakowiak, Leszka 2000).

Wyb�r metody Cued Speech okaza� si� trafny i przyni�s� spodziewane efekty. Cued Speech okaza�a si� metod� skutecznie zmniejszaj�c� trudno�ci dzieci nies�ysz�cych w poznawaniu j�zyka polskiego. Zar�wno wyniki eksperymentu jak i szesnastoletnie do�wiadczenie stosowania fonogest�w w szko�ach i rodzinach dobitnie po�wiadczaj�, �e jest to metoda, kt�ra istotnie udost�pnia nies�ysz�cym j�zyk narodowy i - przy konsekwentnym, poprawnym stosowaniu - umo�liwia im jego opanowanie w mowie i w pi�mie.

Najwa�niejsze rezultaty korzystania z fonogest�w mo�na uj�� w postaci nast�puj�cych dwunastu twierdze� uzasadnionych przez wyniki bada�:

1. Poprawa kontaktu wzrokowego z rozm�wc�, koncentracji uwagi na jego ustach, oraz zdolno�ci do ws�uchiwania si� w wypowiadane przez niego s�owa.
2. Poprawa skuteczno�ci wykorzystywania protez s�uchowych (aparat�w oraz implant�w �limakowych) w percepcji sygna��w mowy - umiej�tno�� "s�uchania wizualnego".
3. Rozw�j aktywno�ci komunikacyjnej (w tym tak�e g�osowej) oraz kreatywno�ci j�zykowej (dzieci korzystaj�ce z fonogest�w ch�tnie i du�o m�wi�, zadaj� du�o pyta�).
4. Doskona�e opanowanie podsystemu fonologicznego, tj. przyswojenie sobie inwentarza fonem�w oraz regu� ich ��czliwo�ci w j�zyku polskim.
5. Zgodny z norm� przebieg rozwoju s�ownika (typowa dla dzieci trzyletnich "eksplozja leksykalna" nast�puje po oko�o trzech latach korzystania z fonogest�w).
6. Zgodny z norm� przebieg rozwoju umiej�tno�ci budowania zda� (pierwsze samodzielnie budowane zdania pojawiaj� si� po dw�ch latach korzystania z fonogest�w).
7. Zgodny z norm� przebieg rozwoju umiej�tno�ci s�owotw�rczych i �wiadomo�ci morfologii wyrazu (w trzecim roku korzystania z fonogest�w dzieci wchodz� w okres intensywnego tworzenia neologizm�w i neosemantyzm�w; praktyczna znajomo�� fleksji rozwija si� stopniowo i konsekwentnie).
8. Dobre przygotowanie do nauki czytania i pisania metodami analityczno-syntetycznymi (po okresie wst�pnym korzystania z fonogest�w), a nast�pnie wysoka sprawno�� czytania i umiej�tno�� pisania zgodnie z zasadami pisowni (stosowanie zasady fonetycznej i morfologicznej oraz umiej�tno�� dzielenia wyraz�w na sylaby przy przenoszeniu).
9. Wysoki poziom umiej�tno�ci zapisywania wypowiedzi odczytanej z ust, czyli pisania dyktand.
10. Rozw�j wymowy zgodnej ze struktur� fonologiczn� wyraz�w (samoistnie zanikaj� substytucje, elizje, epentezy i metatezy; deformacje g�osek musz� by� usuwane metodami korekcji logopedycznej).
11. Rozw�j rozumienia wyraz�w i zwrot�w wieloznacznych, synonim�w, homonim�w, wyra�e� frazeologicznych, zwrot�w i fraz, �art�w j�zykowych oraz metafor, por�wna� i symboli poetyckich.
12. Rozw�j zdolno�ci spostrzegania akcentu wyrazowego i zdaniowego oraz podstawowych wzorc�w intonacyjnych; rozpoznawanie metrum i rym�w w wierszu.

Analiza ilo�ciowa i statystyczna wynik�w pozwala na refleksj� pedagogiczn� nad szansami, jaki daje dzieciom nies�ysz�cym korzystanie z fonogest�w. Spo�r�d wielu danych, kt�re uzyskali�my warto przytoczy� dwa przyk�ady. Pierwszy z nich to por�wnanie umiej�tno�ci odczytywania z ust i zapisywania zda� w j�zyku polskim. W pr�bie uczestniczy�y trzy grupy uczni�w z g��bokim uszkodzeniem s�uchu (po 11 os�b), kszta�conych przez okres 3 lat z zastosowaniem trzech u�ywanych w polskich szko�ach metod: metody audialno-oralnej, metody fonogest�w i j�zyka migowego. Zastosowano test zda� pojedynczych rozwini�tych (zbi�r fonologicznie zr�wnowa�ony). Wyniki przedstawia wykres nr 1.

Wynik przedstawiony na tym wykresie nie wymaga d�ugiego komentarza. Metoda fonogest�w rzeczywi�cie mo�e wyr�wna� szanse edukacyjne dzieci i m�odzie�y nies�ysz�cej. Udost�pnia im ona wypowiedzi ustne w stopniu zbli�onym do tego, w jakim tekst m�wiony jest dost�pny dla cz�owieka s�ysz�cego.

Wykres 1. Por�wnanie umiej�tno�ci odczytywania z ust zda� przez trzy grupy dzieci kszta�conych z zastosowaniem r�nych metod (w badaniu z u�ywaniem �rodk�w wspomagaj�cych przez dzieci nauczone korzystania z nich). �r�d�o: K. Krakowiak, J. Leszka (2000)

Wykres 2. Por�wnanie umiej�tno�ci odczytywania z ust sztucznych s��w przez trzy grupy dzieci kszta�conych z zastosowaniem r�nych metod (w badaniu z u�ywaniem �rodk�w wspomagaj�cych przez dzieci nauczone korzystania z nich). �r�d�o: K. Krakowiak, J. Leszka (2000)

Kolejna pr�ba, kt�r� wykona�y te same grupy dzieci, wymaga�a odczytania z ust i zapisania sztucznych s��w ze zbioru fonologicznie zr�wnowa�onego (z zachowaniem w�a�ciwej dla polszczyzny ��czliwo�ci fonem�w). Sztuczne s�owa stanowi� imitacje s��w nieznanych. Celem by�o sprawdzenie, jakie mo�liwo�ci poznawania nowych s��w (wcze�niej nie znanych) maj� uczniowie kszta�ceni z zastosowaniem r�nych metod. Dost�p do nowych s��w decyduje bowiem o mo�liwo�ci uczenia si� j�zyka. Okaza�o si�, �e nowe s�owa wypowiadane w j�zyku polskim s� dost�pne w stopniu zadowalaj�cym tylko dla dzieci korzystaj�cych z fonogest�w. U�ywanie alfabetu palcowego pozwala uchwyci� i zachowa� w pami�ci tak, aby m�c zapisa�, tylko 20% nowego materia�u j�zykowego, a metoda oralna daj� szans� rozpoznania i zapisania tylko 10% nowych wyraz�w. Wyniki te nie wymagaj� d�ugiego komentarza. Warto tylko podkre�li�, �e nie mog� one by� traktowane jako dow�d na to, �e fonogesty s� konkurencyjne wobec j�zyka migowego. Warto�� j�zyka migowego wynika z jego innych walor�w, a przede wszystkim z tego, �e jest on wytworem wysi�ku intelektualnego i tw�rczo�ci wielu pokole� ludzi nies�ysz�cych. W kszta�ceniu dzieci nies�ysz�cych j�zyk migowy pe�ni funkcj� j�zyka pierwszego (ojczystego) dla os�b urodzonych w rodzinach u�ywaj�cych tego j�zyka, albo drugiego dla os�b, kt�rych rodzice s�ysz� i rozmawiaj� ze swoimi dzie�mi w j�zyku og�lnonarodowym. Nie zmienia to jednak faktu, �e w�adanie j�zykiem migowym nie jest wystarczaj�ce do tego, aby sprawnie odczytywa� z ust wypowiedzi w j�zyku polskim.

Wykres 3. Por�wnanie wynik�w sprawdzianu wzrokowej percepcji sygna��w mowy przez dzieci korzystaj�ce z fonogest�w

Kolejny wykres (3) r�wnie� unaocznia bardzo wa�ne fakty. Dzieci korzystaj�ce z fonogest�w po trzech latach edukacji osi�gaj� umiej�tno�� dosy� dobrego rozpoznawania element�w j�zykowych r�wnie� bez fonogest�w. Umiej�tno�� ta jest wystarczaj�c� do porozumiewania si� w typowych sytuacjach �yciowych i do zaspokajania dzi�ki temu podstawowych potrzeb psychicznych. Je�li chcemy zapewni� im pe�ny rozw�j j�zyka i warunki do dalszego kszta�cenia si�, konieczne jest systematyczne stosowanie fonogest�w a� do czasu, gdy osi�gn� pe�n� kompetencj� j�zykow�, kt�ra pozwoli im na sprawne i kreatywne w�adanie nim.

Szczeg�ln� zalet� fonogest�w jest to, ze nie uzale�niaj� one swoich u�ytkownik�w od siebie. Uczniowie korzystaj�cy z nich - zw�aszcza po opanowaniu podstaw j�zyka - mog� rozmawia� z osobami nie stosuj�cymi fonogest�w. Rozmowy takie wymagaj� wi�cej wysi�ku, ale pozwalaj� wykorzystywa� zdobyte umiej�tno�ci. Zupe�ne zaniechanie korzystania z fonogest�w nie jest to korzystne, poniewa� prowadzi do zahamowania rozwoju j�zyka, ograniczaj�c poznawanie nowych s��w i poj��.

Uzyskane wyniki bada� uprawniaj� do sformu�owania nast�puj�cej tezy z zakresu lingwistyki og�lnej i psycholingwistyki: skuteczno�� stosowania fonogest�w potwierdzona w pedagogice weryfikuje w spos�b wysoce zadowalaj�cy i klarowny teorie dotycz�ce ontologii znaku j�zykowego oraz podstawowe tezy psycholingwistyki og�lnej i rozwojowej, potwierdzaj�c psychologiczn� realno�� fonemu i wa�no�� procedur fonemowego przetwarzania informacji j�zykowych przez cz�owieka (zob. r�wnie� Krakowiak 1995).